ልብወለድ የአዋቂዎች ተረት ተረት አይደለም።

ህፃናት ከንባብ ጋር የሚተዋወቁት በተረት መፃህፍት ነው። የተረት መፅሀፍት ታሪክ ነጋሪዎች ናቸው። ለጋ ወጣቶችም በብዛት የሚያነቡት ልብወለድ መፃህፍትን ነው—በተለይ genre fiction የምንላቸውን። ልብወለዶች በተለምዶ በሁለት ይከፈላሉ—genre fiction እና literary fiction ተብለው።

በአማርኛ እቅጩን የሚገልጽ ትርጉም የላቸውም። በቀላሉ ለመግለፅ ያህል ዠነር ፊክሽን ከገፀባህሪ ይልቅ ለሴራ ቦታ የሚሰጡ፣ ስነፅሁፋዊ ፋይዳቸው እምብዛም የሆነ፣ አስፈሪ፣ የፍቅር፣ የስለላ፣ ልብ አንጠልጣይ ወዘተ እየተባሉ የሚከፋፈሉ ናቸው። ሊተራሪ ፊክሽን ደግሞ ስነፅሁፋዊ እሴታቸው እጅግ የላቀ፣ የቋንቋ ውበታቸው የረቀቀ፣ ከሴራ ይልቅ ለገፀባህሪ አትኩሮት የሚሰጡ ናቸው። እውነተኛ ልብወለድ የሰው ልጅ ነፍስ ጥናት ነው። ከሰው ልጅ ነፍስ የበለጠ ርእስ ደግሞ የለም። ታዲያ በሳል አንባቢዎች ለምን የልብወለድ ንባብን ገሸሽ አድርገው በኢልብወለድ ንባብ ይጠመዳሉ? ለምንድነው ልብወለድ ያልበሰሉ ለጋ አንባቢዎች ምርጫ ሆኖ የቀረው?

ይህንን ጥያቄ ለመመለስ ቀላል አይደለም። ቢሆንም ልብወለድን ልብ የወለደው፣ ተራ ቅዠት አድርጎ የመመልከት አባዜ አለ። በመጀመሪያ የትኛውም የልብወለድ ደራሲ መቶ በመቶ የፈጠራ ታሪክ ሊፅፍ አይችልም። የልብወለዱን ገፀባህርያት የሚስለው ከራሱ፣ በአካባቢው ካሉ ሰዎች፣ በአጠቃላይ በእውኑ አለም ከሚያውቃቸው ሰብጀክቶች ነው። ታሪኩንም ቢሆን በዙሪያው ከሚያየው፣ ከሚሰማው፣ ከሚከናወነው ተነስቶ ነው። ታላቅ ደራሲን ከሌሎቻችን የሚለየው የምናውቀውን አሮጌ ነገር እና ታሪክ በለዛ አጅቦ፣ በቋንቋ አስውቦ ስለሚያቀርብ ነው። እውነተኛ ባለ ተሰጥኦ ደራሲ የተለመደውን አዲስ፣ አዲሱን ደግሞ የተለመደ የማድረግ ረቂቅ ችሎታ ያለው ከያኒ ነው። ከዚህም ባሻገር አስተዋይ አይን፣ ረቂቅ ምናብ የታደለ ነው። የምናውቀውን እውነት አድሶ ሲነግረን አፋችንን በአድናቆት ከፍተን እንሰማዋለን።

ታሪክ ነገራ ከሁሉም የስነፅሁፍ አይነቶች ለሰው ልጅ መንፈስ ቅርብ ነው። አንባቢም ደረቅ እውነት በብዛት ማንበብ ይቸከዋል። የልብወለድ ንባብ አስደሳችና መልእክቱም ከአንባቢ መንፈስ ጋር ለረዥም ግዜ ተጣብቆ የሚቀር ነው። ችግሩ ያለው አሳማኝ፣ ተነባቢ፣ ከራሳችን ህይወት ጋር በቀላሉ ልናቆራኘው እና ልናዛምደው የምንችለው የልብወለድ ታሪክ መፅሀፍ ለመፃፍ ቀላል አይደለም። ታላቅ ችሎታ ይጠይቃል። እጅግ የተዋጣላቸው የልብወለድ ታሪክ ፀሀፊዎች ጥቂት ናቸው። ለአብነት ዶስቶቭስኪን፣ ሂዩጎን፣ ዲክንስን፣ ቶልስቶይን መጥቀስ ይቻላል። እነዚህ ደራሲዎች የሰውን ነፍስ ገላልጠው ራቁቱን የማየት የረቀቀ ብቃት አላቸው። ያዩትን በለዛ እና በተዋበ ቋንቋ የመግለፅ ተሰጥኦ አላቸው። የሚፈጥሯቸው ገፀባህርያት ከተአማኒነታቸው የተነሳ ከመፅሀፍ ገፅ አምልጠው በመካከላችን የሚኖሩ ያህል እንዲሰማን የሚያደርጉ ናቸው። የልብወለዶቻቸው ሴራ ሽንቁር የለውም። የተወለዱትም ከተራ ቅዠት ሳይሆን ከታላቅ መንፈስ ነው። ትጉህ አንባቢ እንደዚህ አይነት ጥበብ የጠገቡ ልብወለዶችን መርጦ ቢያነብ በቀላሉ ከልብወለዶች ጋር በፍቅር ይወድቃል።

ስታትስቲክስ እንደሚያሳየው በየአመቱ ከሚታተሙት ሁሉም መፃህፍት መካከል 80% ልብወለዶች ናቸው። ይሁን እንጂ ከነዚህ መሀል አብዛኛዎቹ ዠነር ፊክሽን ናቸው። ስነፅሁፋዊ ውበት የተላበሱ ቁምነገረኛ ሊትራሪ ልብወለዶች በቁጥር ጥቂት ናቸው። እነዚህ ልብወለዶች ለገበያ አያመቹም። ከፍተኛ የሽያጭ ሪከርድ አያስመዘግቡም። እሴታቸው ትልቅ ተፈላጊነታቸው ትንሽ ነው። ገበያው በእርካሽ ዠነር ፊክሽን ስለተጥለቀለቀ በሳል አንባቢዎች ፊታቸውን ወደ ኢልብወለድ አዙረዋል። ነገር ግን እውነቱን እንነጋገር ከተባለ ከሰው ልጅ ነፍስ የበለጠ፣ የረቀቀ ርእስ የለም። የታላላቅ ልብወለዶች ዋነኛ ርእስም የሰው ልጅ ነፍስ፣ የሰው ልጅ ስነልቦና ነው። አዋቂ አንባቢዎች ይህንን ታላቅ ርእስ ገሸሽ አድርገው የኢልብወለድ ንባብ ላይ ተጠምደዋል። የታላቁን ፍጡር የሰው ልጅ ነፍስ ችላ ብለው የሰው ልጅ መገልገያ የሆኑ ተራ ቁሶች ላይ አተኩረዋል።

የሰው ልጅ በሳይንስ እጅግ ተራቅቆ አተምን ሰንጥቋል፤ በስነህይወት የሴልን ፍጥረት መርምሯል፣ የዲኤንኤን ሚስጥር ደርሶበታል፤ ወደ ጨረቃ ተጉዟል፤ ኒውክለር ቦምብ ሰርቷል። በጀኔቲክ ኢንጂነሪንግ፣ በሮኬት ሳይንስ፣ በናኖቴክኖሎጂ ተመንጥቋል። ይሁን እንጂ ከሁሉም የረቀቀ የእውቀት ክፍል ከነዚህ አንዱም አይደለም። ከሁሉም የጠለቀ፣ የረቀቀ፣ የገዘፈ ርእስ የሰው ልጅ ስነልቦና ነው። ስነልቦና የሰውን ነፍስ የሚያጠና ሳይንስ ነው(በግሪክ psyche ማለት ነፍስ ሲሆን psychology የነፍስ ጥናት ነው)

ሳይንስ እስከ አሁን ስለ ሰው ልጅ ስነልቦና የሚያውቀው እፍኝም አይሞላ። ቸር እንኳን እንሁንለት ቢባል የሳይንስ እውቀት ከ10% አያልፍም። ስነልቦና እጅግ የተወሳሰበ ሳይንስ ነው። በተጨማሪ ደረቅ የስነልቦና ኢልብወለድ መፃህፍት ይህንኑ እውነት በአግባቡ መግለፅ አይችሉም። ሊተራሪ ፊክሽን የሚመጡት እዚህ ጋር ነው። ከኢልብወለድ የስነልቦና መፃህፍት ይልቅ ሊተራሪ ፊክሽን የሰውን ልጅ ስነልቦና በመግለፅ የተዋጣላቸው ናቸው።

በምሳሌ ላስረዳ። ግባችን በውቅያኖስ ውስጥ መዋኘት ነው ብለን እንነሳ። ኢልብወለድ የስነልቦና መፃህፍት በዚህ ተምሳሌት ውስጥ የዋና መመሪያ(swimming manual) ናቸው። የፈለግነውን ያህል የዋና መመሪያ መፃህፍት ብናነብ ዋናተኛ መሆን አንችልም። ለመዋኘት ምን ማድረግ እንዳለብን እናውቃለን። ግን ድንገት ውሃ ውስጥ ተነስተን ብንገባ በተአምር ካልሆነ መዋኘት አንችልም። ሊተራሪ ፊክሽን የሚመጡት እዚህ ጋር ነው። ልብወለዶች ልክ እንደ ሲሙሌሽን ናቸው። ምናባዊ አለም አላቸው፤ ገፀባህርያት እና መቼት አላቸው፤ ታሪክ አላቸው። ራሳቸውን የቻሉ ሚጢጢ ህይወት ናቸው። እዚህ ውስጥ ገብቶ ዋና መለማመድ ይቻላል። እንደ ውቅያኖሱ ሰፊ እና ጥልቅ ባይሆኑም መዋኘት ለሚፈልግ በቂ ናቸው። ስነፅሁፋዊ ልብወለዶች 100% እውነተኛውን አለም ባይሆኑም በሰው ልጅ ነፍስ ዙሪያ ለመዋኘት በቂ ናቸው። የሰውን ልጅ ስነልቡና ለመረዳት ያስችላሉ። በዚህ ስሌት የዶስቶቭስኪ ልብወለዶች እያንዳንዳቸው 100 ደረቅ የስነልቡና መፃህፍትን ከማንበብ ይልቃሉ። የሰውን ነፍስ ራቁቷን ተገላልጣ ሲያሳያችሁ አጀብ ያስብላል። በነገራችን ላይ ታላቁ የስነልቦና ጠበብት እና የሳይኮአናሊሲስ ፈጣሪ ሲግመን ፍሪይድ የዶስቶቭስኪ ግርፍ ነው። ፍሩይድ ዶስቶቭስኪን አንብቦ ነው ስለ ነፍስ የተረዳው። ፅንሰሃሳቦቹንም ያፈለቀው ከዚያ ወዲህ ነው። ይህ ያልተለመደ ነገር ነው። በስነፅሁፍ፣ ስነልቦና እና ፍልስፍና አለም የተለመደው ፈላስፋው ወይም ሳይኮሎጂስቱ ቀድሞ ነው የሚወለደው። ከዚያ ደራሲው ፍልስፍናውን ያነብና ከማረከው ፍልስፍናውን በሚፅፈው ልብወለድ ውስጥ ያንፀባርቃል። በፍሩይድ እና በዶስቶቭስኪ ግን የሆነው የተገላቢጦሽ ነው። ቀድሞ ደራሲው ተወለደ። ሳይኮሎጂስቱ ልብወለዶቹን አነበበ። በልብወለዱ ሃሳብ ተነሳስቶ አነጋጋሪ ፅንሰሃሳቦቹን አረቀቀ። ታዲያ ዶስቶቭስኪን አታደንቀውም?! ወንጀልና ቅጣት፣ የካራማዞቭ ወንድማማቾች፣ የስርቻው ስር መጣጥፍ፣ ቁማርተኛው፣ ብርሃናማው ሌሊት፣ ድሃ ሰዎች፣ ዘ ኢዲየት፣ ዘ ፖሰስድ ሁሉም ድንቅ የዶስቶቭስኪ ልብወለዶች ናቸው። ደራሲውን ጨምረህ የምታደንቀው ደራሲው ከሞት ፍርድ ያመለጠ፣ ወደ ሳይቤሪያ ለአምስት አመት ተግዞ ከባድ የቅጣት ስራ የሰራ፣ እነዚያን ውብ